Popularna legenda głosi, że król Kazimierz Wielki (1310 – 1370) spotykał się i utrzymywał bliskie kontakty z Żydówką Esterą. Do spotkań miało dochodzić także w Radomiu. Na pamiątkę tej legendy jeden z domów przy radomskim Rynku nazywany jest kamieniczką Esterki. Tyle, że sam budynek powstał długo, długo po śmierci Kazimierza Wielkiego. Kiedy więc naprawdę Żydzi osiedlili się w Radomiu?   
 
W 1567 r. wśród ulic miasta wymieniania jest także ulica Żydowska. Świadczy to o stałej obecności Żydów w Radomiu od co najmniej połowy XVI w., skoro kilkanaście lat później nazwa ulicy funkcjonuje powszechnie. Na początku XVIII w. Żydów w mieście musiało być już więcej; radomscy mieszczanie uznali, że stwarzają oni dla ich interesów handlowych konkurencję i wyprosili u Augusta II przywilej „De non tolerandis Judaeis” (1724 r.), zakazujący Żydom zarobkowania w obrębie murów miejskich. W 1746 r. nakazano Żydom całkiem wynieść się  poza obręb miasta. Żydzi osiedli tuż za murami, na terenie podlegającym już nie rajcom miejskim, ale urzędnikowi królewskiemu - staroście. Z czasem teren ten - dzisiejsza ul. Wałowa i okolice - stał się tzw. dzielnicą żydowską. Tu w połowie XIX w. stanęła synagoga, a cała dzielnica, po zburzeniu murów obronnych Radomia, stanowiła już integralną część miasta. Z czasem wyznawcy judaizmu zamieszkiwali i w innych rejonach miasta, ale to Wałowa stanowiła zawsze centrum życia żydowskiego, szczególnie dla ortodoksyjnych Żydów.

Od połowy XIX w. rosło znaczenie Żydów w  życiu gospodarczym Radomia. Prowadzili zarówno małe sklepiki, jak i spore fabryki. Dzięki wsparciu bogatych rodzin żydowskich udało się utworzyć szpital żydowski oraz przytułek dla starszych i sierot. W odrodzonej w 1918 r. Polsce powstały liczne żydowskie organizacje społeczne, kulturalne, polityczne, sportowe, a także żydowska prasa i szkolnictwo. Żydzi zasiadali również w Radzie Miasta. W 1938 r. prawie 30 proc. z 85 tys. radomian stanowiły osoby narodowości żydowskiej.

 „Żydzi mieszkali między Polakami, ale w mieście była też żydowska dzielnica, której sercem była ulica Wałowa. Tu znajdowało się (…) kilka sztybli oraz mykwa – publiczna łaźnia (…). Wałową i sąsiednie uliczki zapełniały żydowskie sklepiki - koszerne jatki, piekarnie, księgarnie, sklepy z odzieżą i nakryciami głowy. Przed świętem Pesach ojciec zabierał mnie na Wałową i kupował nową czapkę. Nosiłem żydowską czapkę – była czarna, miała mały sukienny daszek i wyglądała trochę jak czapka do baseballa. Przy Wałowej znajdowały się także największe i najlepsze żydowskie delikatesy, gdzie można było kupić zakąski, smakołyki, różne gatunki piwa (…). Na Wałowej czułem się u siebie. Fascynowała mnie żywotność tego miejsca, rozmaitość znajdujących się sklepów, zgiełk żydowskiego tłumu.(…) W czasie szabatu i świąt Wałowa bardzo różniła się od reszty miasta. (…) Sklepy były zamknięte, a odświętnie ubrani ludzie spokojnie zdążali do synagogi. W południe, kiedy jedli świąteczny obiad, ulice były puste. Wałowa przestrzegała szabatu i szanowała święta” – tak wspomina ul. Wałową sprzed 1939 r. radomianin Ben-Zion Gold.

Prześladowania Żydów rozpoczęły się zaraz po zajęciu Radomia przez Niemców. Żydów pozbawiono praw publicznych, mienia, a w kwietniu 1941 r. utworzono getta: duże w śródmieściu, wokół ulicy Wałowej, i małe na Glinicach. Przebywanie poza gettem groziło śmiercią. W zamkniętych dzielnicach, gdzie stłoczono ponad 30 tys. Żydów z Radomia i okolic, panowały bardzo złe warunki. Brakowało żywności, szerzyły się choroby.


Dla getta tamtych dni charakterystyczna jest piosenka „Zapomniany człowiek”, parodia polskiego tanga, która była w getcie popularna. Polskie słowa tej parodii napisała Renia Sanicki-Greenberg:

"Rankiem, kiedy się budzisz,
Wszystko przed tobą to ból i strach.
Nikt nie weźmie twojej sprawy
I jak świeca spalasz się.
      Śmigasz sobie po Wałowej,
       Chcąc zarobić parę groszy,
       Bojąc się głośno mówić,
       Że kiedyś byłeś kimś.
Byłeś bogaty, przyjaciół w bród,
Przystojny, z wyższych sfer.
Teraz cię nie odwiedzają
Zapomnieli, co za wstyd.
      Czy potrzebne ci mieszkanie?
      Tu w kostnicy miejsca w bród.
       Chcesz przepustkę, mój kochany?
       Tylko za 20 dolców.
Nie stać cię?  
Głodnyś, bez forsy?
Nie poddawaj się, bądź zdrów!
Dziwne są koleje losu,
Słońce jeszcze nam zaświeci!”

- czytamy we wspomnieniach jednej z mieszkanek getta, która szczęśliwie przeżyła.  

Gdy wydawało się, że już gorzej być nie może, nadszedł sierpień 1942 r. W nocy z 4 na 5 sierpnia zlikwidowano getto na Glinicach, 16-18 sierpnia - w śródmieściu.

 „W niedzielę do getta przybyli elektrycy, aby zainstalować mocne reflektory na rogach ulic. O północy zapalono wszystkie lampy i zwykle ciemne ulice getta stały się jasne jak w dzień. Całe getto zostało hermetycznie zamknięte przez oddziały polskiej i niemieckiej policji” - czytamy we wspomnieniach radomskich Żydów. Likwidacja dużego getta rozpoczęła się 17 sierpnia, nocą. „Przez trzy noce i dwa dni, systematycznie robiono obławy na kobiety i dzieci, blok za blokiem, budynek za budynkiem, i bezlitośnie goniono ich do wagonów towarowych. Całe oddziały uzbrojonych żołnierzy SS, gestapo, żandarmów, grup ukraińskich w mundurach SS, przemieszczały się po ulicach getta, zabijając wszystkich, którzy chcieli się odłączyć od pozostałych” - relacjonują świadkowie.
Wiele osób zabito na miejscu, żadnych szans nie mieli starzy i chorzy, dzieci. Większość radomian trafiła do obozu zagłady w Treblince. Jadąc tam, do ostatniej chwili wierzyli, że to tylko przesiedlenie, tak jak twierdzili Niemcy. Z Księgi Pamiątkowej Żydów Radomskich: „Tylko jedna osoba przeżyła tę podróż pociągiem i wróciła do Radomia: Natan Berkowitz. Oto jego historia: Byłem pośród tysięcy zabranych z getta do deportacji. Zagnano nas do pociągów w akompaniamencie latających kul i uderzeń kolbami karabinów. Na bocznicy Marywilu było więcej esesmanów i ukraińskich dozorców niż deportowanych. Zanim zbliżyliśmy się do wagonu, kazano nam zostawić tobołki i zdjąć płaszcze i buty. Aby wejść do wagonu towarowego, musieliśmy minąć szpaler bestialskich esesmanów trzymających pałki, przejść przez trap, śliski od krwi. Wtedy człowiek był szczęśliwy, że wsiadł do pociągu i minął to piekło. Widziałem wiele rannych kobiet z małymi dziećmi w ramionach, które spadały z desek i były zabijane. Widziałem esesmana-bestię, który znalazł sobie rozrywkę z rozbijania butelek z mlekiem trzymanych przez dzieci lub ich matki. W wagonie było po dwieście osób, tak ciasno ściśniętych, że ledwo mogliśmy oddychać. Powietrze w środku było stęchłe i nie do wytrzymania. Po 24 godzinach podróżowania jedynie dwudziestu z nas jeszcze żyło, głównie ci, którzy stali blisko zakratowanych okienek. Następnej nocy udało mi się usunąć kraty i z pomocą moich przyjaciół przecisnąłem się przez otwór i wyskoczyłem na tory. Uciekłem do lasu, rozpaczliwie szukając wody. Przez następne godziny myślałem, że tracę zmysły z bólu i pragnienia. W końcu spotkałem jakiegoś chłopa, który dał mi wody i chleba. Doszedłem do najbliższej wsi, znalazłem tam grupę Żydów. Powiedzieli mi o obozie w Treblince, osiem kilometrów dalej. Oni pracowali przy budowie baraków i komory gazowej w obozie, ale uciekli i ukryli się w lasach. Widzieliśmy pełne Żydów pociągli przyjeżdżające z Radomia i innych miast. Wszyscy, którzy dojeżdżali żywi, byli zagazowywani i paleni w krematoriach.

Zdecydowałem, że spróbuję wrócić do Radomia, dołączę do rodziny i przekażę wiadomości o Treblince (…). Rozjaśniłem włosy i w przebraniu chłopa dotarłem do Radomia. Do tego czas getto było już zlikwidowane. Kilka tysięcy pozostałych Żydów było zamkniętych w  jednym kwartale miasta, a nad ściśle strzeżoną bramą, która do niego wiodła, był napis „Zwangs-Arbeits-Lager” (Obóz Pracy Przymusowej). Nikt w Radomiu nie uwierzył w moją historię o przeznaczeniu pociągów, nawet mój własny ojciec. Zdałem szczegółową relacje przewodniczącemu Rady Żydowskiej, ale ten nazwał mnie kłamcą i wygonił mnie ze swojego biura".

Nieliczni Żydzi Radomia, pozostali przy życiu po likwidacji dużego getta (3,5 - 4 tys.), wykorzystywani byli jako siła robocza w fabryce broni i fabryce tytoniowej. Skoszarowano ich najpierw przy ul. Szwarlikowskiej, potem Szkolnej, w obozie podległym obozowi na Majdanku. Latem 1944 r., kiedy front wschodni zbliżał się coraz bardziej, radomskich więźniów skierowano do Auschwitz, potem też do innych obozów. Po zakończeniu wojny tylko nieliczni z ocalałych zdecydowali się na powtórne osiedlenie w Radomiu. Z ich inicjatywy w 1950 r. na miejscu dawnej synagogi odsłonięto pomnik Żydów Męczenników Miasta Radomia. W PRL tylko ten monument przy ul. Podwalnej był pamiątką po kilkusetletniej obecności Żydów w Radomiu. Pamięć o rodzinnym mieście kultywowali rozsiani po całym świecie i zamieszkali w Izraelu Żydzi z Radomia. „Radom był, w rzeczy samej, klejnotem w koronie polskiego żydostwa …” - czytamy w Księdze Pamiątkowej Żydów Radomskich.

Po 1989 r., po upadku komunizmu, urodzony w Radomiu a zamieszkały w Izraelu Chaim Kincler, szef stowarzyszenia skupiającego dawnych radomian „Beit Radom”, rozpoczął starania o ocalenie pozostałości po żydowskiej społeczności. Dzięki wsparciu władz wojewódzkich udało się ogrodzić teren dawnego cmentarza żydowskiego przy ul. Towarowej, zniszczonego przez Niemców, i umieścić tam ocalałe płyty nagrobne, odtworzyć ohel. W 1992 r. z tej okazji przybyli do miasta dawni radomianie z całego świata. Przez kolejne lata wciąż odnajdywano kolejne macewy. Wtedy Kincler zgłosił pomysł, by na cmentarzu stworzyć pomnik - Lapidarium. Monument powstał dzięki pomocy finansowej służby więziennej Izraela, Gminy Miasta Radomia, przy budowie pracowali także więźniowie z radomskiego aresztu. Uroczyste odsłonięcie Lapidarium nastąpiło w końcu 2010 r. w obecności Naczelnego Rabina Polski Michaela Schudricha. W listopadzie 2011 r. w Izraelu zmarł Chaim Kincler, ostatni przewodniczący "Beit Radom", polski patriota, odznaczony przez Prezydenta Radomia za pracę na rzecz radomian i miasta medalem Bene Merenti Civitas Radomiensis.

Bibliografia:
Ben- Zion Gold, Cisza przed burzą. Życie polskich Żydów przed Holocaustem, Kraków –Budapeszt 2011;  Sebastian Piątkowski, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w radomiu w latach 1918 – 1950, Warszawa 2006;
Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności żydowskiej w Polsce”, Radom 2017; Przejmującym świadectwem, opisem świata, którego już nie ma - Radomia żydowskiego jest książka B. Gotfryda Antoni Gołębiarz i inne opowiadania o Holocauście (Wrocław 2005).