Sprawiedli wśród Narodów Świata

Jerzy Borysowicz urodził się w 1903 r. w majątku ziemskim Antopol (dziś na Białorusi) jako syn Franciszka i Rozalii z Jermołowiczów. Miał dwóch starszych braci - Piotra, porucznika Wojska Polskiego, zamordowanego w Katyniu i Antoniego, księdza katolickiego. Rozalia zmarła gdy Jerzy miał 3 lata. W 1918 r. czternastoletni Jerzy przeczytał w gazecie, że generał Dowbór-Muśnicki, organizujący Armię z Polaków wcielonych do wojska rosyjskiego, w razie potrzeby gotów jest powołać do służby wojskowej nawet szesnastolatków. Sfałszował więc dokumenty z datą urodzenia i uciekł z domu, by dostać się do armii. W 30. Pułku Strzelców Kaniowskich służył do końca 1920 r. Po demobilizacji kontynuował naukę, zdał maturę i studiował medycynę w Wilnie. Studia zakończył w 1929 r. Tam też, w 1935 r. ożenił się z Augustyną Bielaczyc. W Wilnie Borysowicz pracował w Klinice Chorób Nerwowych i Umysłowych Uniwersytetu im. Stefana Batorego jako asystent i adiunkt prof. dr. Maksymiliana Rosego. W 1935 r. został powołany do komisji prowadzącej badania mózgu Marszałka Polski, Józefa Piłsudskiego.

W 1939 r., po wybuchu wojny, dr Borysowicz przybył wraz z żoną i dwoma synami do Radomia. W tym czasie budynek dawnego kościoła św. Wacława przy Starym Mieście był już w bardzo złym stanie, dlatego też Niemcy nie mając pomysłu na wykorzystanie obiektu, pozwolili prowadzić w nim szpital dla psychicznie chorych. Pracami szpitala kierował dr Jerzy Borysowicz, stosując w nim wszelkie dostępne leki i metody leczenia. Po utworzeniu getta, budynek szpitala znalazł się w jego obrębie. Między chorymi znajdowali często pomoc Żydzi. Tu ukrywał się m.in. Mordechaj Anielewicz, komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej. Prócz tego dr Borysowicz opiekował się chorymi w szpitalu zakaźnym radomskiego getta (zaadaptowany został na ten cel dom Beckermanów przy ul. Warszawskiej).

O udzielanej przez dr. Borysowicza pomocy zaświadczył po latach m.in. dr Dawid Wajnapel, z którym dr Borysowicz współpracował. W szpitalu pracowała wówczas także dr Anna Gecow, która w swoim oświadczeniu napisała: „Dr. Jerzego Borysowicza poznałam w czasie mojej pracy (grudzień 1941 – sierpień 1942) w szpitalu zakaźnym getta radomskiego. (…) Byłam asystentką dr. Dawida Wajnapla, który cenił ogromnie nie tylko wiedzę, ale bezinteresowną i odważną pomoc dra Borysowicza niesioną Żydom. Dr Borysowicz był proszony o konsultacje w szpitalu w przypadkach szczególnie ciężkich powikłań układu nerwowego u chorych na dur plamisty. Konsultacje te odbywały się z zachowaniem (…) środków ostrożności i bardzo dyskretnie, nie przypominam sobie, aby poza mną byli inni świadkowie”. Z kolei, na prośbę dra Wajnapla, Borysowicz umożliwił ukrycie poza gettem 6-miesięcznej siostrzenicy Wajnapla.
Po wyzwoleniu dr Borysowicz kontynuował pracę w Radomiu, pomagając psychicznie chorym. Zmarł w 1980 r. W 1984 r. przyznano mu pośmiertnie tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Ausweis dra Borysewicza z czasów II wojny światowej i pracy w szpitalu

Dr Zbigniewa Goreckiego do Radomia zawierucha wojenna rzuciła z Poznania. Tu dał się poznać jako młody, mocno zaangażowany w pomoc bliźnim lekarz. Jego troska nie omijała także Żydów. Kiedy Niemcy zamknęli ich w getcie Gorecki niósł im pomoc przemycając tam żywność i drewno na opał, które kupował z własnych środków. Żydom pozostałym po „aryjskiej” stronie miasta świadczył darmowe usługi medyczne. Gdy latem 1942 r. likwidowano getto jeden z jego znajomych poprosił go o uratowanie osieroconej dziewczynki. Dr Gorecki przedostał się do getta, odnalazł dziewczynkę i uratował ją – wywożąc szpitalnym samochodem z zabandażowaną twarzą, co miało ukryć jej semickie rysy twarzy. Gorecki ukrył dziewczynkę w podradomskim Jedlińsku i opiekował się nią aż do wyzwolenia w styczniu 1945 r. Doktor Gorecki po wojnie wyemigrował do Kanady. Dalsze losy uratowanej przez niego dziewczynki nie są znane.
Dr Zbigniew Gorecki tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata otrzymał 4 kwietnia 1967 r.

Marianna Kopyt zd. Piechota (ur. 1917 zm. 7.02.2015) – na krótko przed likwidacją radomskiego getta skontaktował się z nią jej przyjaciel Baruch Zyberszlak, informując o tragicznym położeniu swej rodziny. Kopyt, pomimo grożącego jej niebezpieczeństwa, zdobyła dla Zyberszlaka „aryjskie” dokumenty oraz pomogła jemu i jego córce uciec z getta. Córka Zyberszlaka wyniesiona została w torbie, a następnie przygarnięta przez Mariannę Kopyt. Przyjęła ona ją do swego domu, zdobyła fałszywą metrykę urodzenia i traktowała jak własną córkę. Po jakimś czasie także Baruch Zyberszlak znalazł schronienie u Kopyt, choć mieszkała ona w jednopokojowym mieszkaniu (jedyną kryjówką dla Żyda była szafa). Marianna Kopyt z dużym oddaniem opiekowała się rodziną Zyberszlaka. Po pewnym czasie, gdy szwagierka Żyda urodziła dziecko w obozie pracy w Radomiu, Kopyt udała się tam i z narażeniem życia przemyciła niemowlę na „aryjską” stronę. Następnie pozostawiła dziecko na progu domu bezdzietnego małżeństwa. Ci powiadomili Policję, skutkiem czego dziecko trafiło do sierocińca. Dzieckiem tym jest żyjący do dziś w Stanach Zjednoczonych doktor Charles Silver. Dzięki pomocy Marianny Kopyt zarówno Baruch, jaki jego córka Ilana Zyberszlakowie przeżyli wojnę. W 1950 r. wyemigrowali do Izraela, a następnie USA. Marianna Kopyt pochowana jest na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu, kw. 9A.
Marianna Kopyt tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata uhonorowana została 23 sierpnia 1988 r.

W pobliżu małego getta mieszkał także Władysław Misiuna (ur. w 1924 r.) Przemykał tam razem z braćmi, z pomocą do przyjaciół, rodziny krawca, Szmula Pinkusa. Wraz ze swymi braćmi Władysław przeprawiał się przez ogrodzenie getta i dzielił się z żydowskimi przyjaciółmi zdobywaną żywnością, środkami higieny i lekarstwami. Cała rodzina Pinkusa została zamordowana podczas likwidacji getta. Kilka tysięcy Żydów z dużego getta Niemcy zatrzymali w Radomiu, by pracowali w zajętych przez nich fabrykach. Skoszarowani oni byli w obozach przy ul. Szwarlikowskiej, potem, ul. Szkolnej. Żydzi pracowali m.in. w Fabryce Broni. Na jej terenie była też królikarnia. Tam pracował m.in. Misiuna. To na jego prośbę do pracy w królikarni przyjęto kilka żydowskich kobiet m.in. Rachelę Micmacher, Dworkę Zalcberg, Zofię Stupicką. Misiuna opiekował się nimi dostarczając żywność, lekarstwa, środki czystości, a przede wszystkim wspierając je duchowo i moralnie, pisał dla nich np. wiersze. Z powodu brawurowo udzielanej pomocy sam był nieustannie zagrożony, w końcu został aresztowany i trafił do obozu. Udało mu się stamtąd uciec. W 2010 r. doszło do spotkania Misiuny z Zofią Stupnicką. Jej koleżanki niestety nie przeżyły wojny, zginęły w Auschwitz. Zofia się uratowała i wyemigrowała potem do Kanady, gdzie założyła rodzinę. „Pan Misiuna dał mi siłę, żeby przetrwać, żeby żyć, żeby siebie samej nie zniszczyć i wierzyć, że jestem kimś i że mogę przetrwać. Jak ja jemu mogę powiedzieć osobiście dziękuję, to jest to honor dla mnie”- – mówiła Zofia Stupnicka-Marmurek podczas spotkania. Za ratowanie Żydów podczas Holocaustu 28 VI 1966 r. Instytut Yad Vashem przyznał Misiunie tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, a jeszcze potem prezydent RP Lech Kaczyński odznaczył go Komandorią Orderu Odrodzenia Polski.

Niektórych spośród „Sprawiedliwych” związanych z Radomiem los z naszym miastem połączył na krotko i wydawać by się mogło – przez przypadek. Pobyt w Radomiu skutkował jednak pomocą względem Żydów. Tak było w przypadku Henryki Obermiller. W Radomiu znalazła się, gdyż Niemcy jej męża mianowali kierownikiem jednej z tutejszych fabryk. Obermiller w tym czasie zawarła znajomość z Adamem i Genią Goldbergami, którzy jak większość Żydów znaleźli się w getcie. Henryka Obermiller sama zaproponowała im pomoc w wydostaniu się z getta – tuż przed jego likwidacją. W naszym mieście zdobyła dla nich „aryjskie” dokumenty i zorganizowała kryjówkę u znajomych w Warszawie. Troszczyła się o nich przez całą wojnę. W sumie dzięki jej staraniom wojnę przeżyło pięcioro Żydów.
Henryka Obermiller godnością Sprawiedliwego wśród Narodów Świata obdarzona została 18 lutego 1981 r.

Wanda Ajdels zd. Pawłowska (ur. w 1921 r., zm. 8 III 2004 r.) podczas wojny mieszkała z rodzicami na Glinicach przy ul. Prostej 20, a kiedy utworzono getto, dom znalazł się w jego pobliżu. Rodzina pomagała Żydom, przemycając do getta jedzenie. Pewnego razu na swoim polu Pawłowscy znaleźli Bernarda Ajdelsa. On i dwaj inni Żydzi uciekli z getta. Pościg przeżył tylko Ajdels. Mężczyzna został ukryty przez rodzinę Pawłowskich w spiżarni ich domu. Troszcząc się o swoich rodziców pozostałych w getcie, Ajdels prosił by Pawłowscy nosili im jedzenie. I tak też było, aż do likwidacji getta.Pod koniec 1942 r. Pawłowska wyrobiła Bernardowi kenkartę na nazwisko Edward Jarosz. Metrykę do niej dostała w kancelarii kościoła farnego. Na to fałszywe nazwisko wynajęła Pawłowska dla Ajdelsa i siebie pokój w sąsiednim domu. Niestety, w lipcu 1943 r. na skutek donosu gestapo aresztowało Bernarda i Wandę. Kobieta, skatowana podczas przesłuchań, została umieszczona w szpitalu więziennym, a później w szpitalu przy ul. Malczewskiego (dziś to budynki hotelu Aviator). Stamtąd z pomocą siostry zakonnej zdołała uciec. Do końca wojny ukrywała się u znajomych. Bernard trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz, później do Sachsenchausen. W listopadzie 1945 r. powrócił do Radomia i odnalazł Wandę. Wkrótce zostali małżeństwem. Bernard Ajdels zmarł 3 VIII 1991 r. Oboje pochowani są na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu (kw. 12a). Wanda Ajdels została uhonorowana tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata 5 II 1985 r.

zd. Skoczylas (ur. 1927) w czasie wojny zatrudniona była w zarządzanej przez Niemców radomskiej Fabryce Broni. Razem z nią pracowały tam więźniarki żydowskie. Skoczylas zaprzyjaźniła się z grupą Żydówek, wśród których były między innymi Hela Brajer i Fela Erlich. Młoda Polka dzieliła się z nimi żywnością, wspierała je na duchu i stała się powierniczką w czasie smutku i grozy. Jedną z żydowskich więźniarek pracownic fabryki była Tosia Goldberg, której jeden z polskich znajomych obiecał wydobycie z obozu i ukrycie po „aryjskiej” stronie. Niebezpiecznej misji wyprowadzenia z fabryki podjęła się Stanisława Skoczylas. Przemyciła do zakładu dodatkowe cywilne ubrania i pożyczyła przepustkę jednej z polskich pracownic. Podczas wyjścia z Fabryki, ryzykując życie, towarzyszyła cały czas Goldberg, pomagając pomyślnie przejść przez Niemiecką kontrolę. Skoczylas szczęśliwie dostarczyła Tosię Goldberg do miejsca wskazanego w „aryjskiej” części miasta. W swych działaniach kierowała się zasadami humanitaryzmu i lojalności.
Stanisława Skoczylas-Śliwińska tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata otrzymała 13 lipca 1994 r.

Rodzina Uliaszów - małżonkowie Jan (ur. w 1896 r., zm. 7 III 1962 r.) i Sabina (ur. w 1904 r., zm. 19 II 1983 r.) wraz z córką Marią Jolantą mieszkali w Radomiu we własnym, jednopiętrowym domu. Latem 1942 r. na ulicy do Jana Uliasza podszedł Stanisław Karp, 19-letni żydowski młodzieniec pochodzący z Chełma Lubelskiego. Powiedział, że jest Żydem i nie może znaleźć kryjówki. Uliasz zaprosił go do swego domu, gdzie Karp znalazł schronienie. W dzień skrywał się w komórce, nocą zaś Uliaszowie zabierali go do swego mieszkania. Dzięki ich pomocy zdobył „aryjskie” dokumenty na nazwisko Stanisław Nowicki, wyjechał na roboty przymusowe do Niemiec i dzięki temu przetrwał wojnę. Po jej zakończeniu wyjechał do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W swoich zeznaniach dla Yad Vashem Nowicki napisał: „Wszyscy troje opiekowali się mną. Ich córka przynosiła mi wszystko, czego potrzebowałem do pokoju. Wkładali w to całe swoje serce. Byli ludźmi religijnymi i nienawidzili Niemców”. Grób małżonków Uliaszów znajduje się na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu (kw. 36a). Jan i Sabina Uliaszowie oraz ich córka Maria Jolanta Iwaszczukiewicz tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata otrzymali 26 czerwca 1986 r.