Gmina Wyznaniowa Żydowska istniała w Radomiu już przed 1765 r. Głównym jej zadaniem było czuwanie nad życiem religijnym i społecznym miejscowych Żydów. W XIX w. gminy nazywano też kahałami i dozorami bóżniczymi. W II RP znów wrócono do nazwy Gmina, a jej działania normowały przepisy państwowe, przykazując, by dawały swoim członkom „możność zaspokajania ich potrzeb religijnych”. Do szczegółowych kompetencji Gmin należało:
- organizowanie i utrzymywanie rabinatu
- zakładanie i utrzymywanie synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy
- czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży
- zapewnianie ludności koszernego mięsa
- zarządzanie majątkiem, fundacjami i wszelkimi instytucjami należącymi do gminy.
Władze Gminy Wyznaniowej składały się z Rady wybieranej w pięcioprzymiotnikowych wyborach (tajne, bezpośrednie, równe, powszechne, proporcjonalne), spośród której wyłaniany był Zarząd. Organy te posiadały czteroletnią kadencję. Jednym z istotnych wymogów regulaminu wyborczego była „nieskazitelność obywatelska kandydata”, co, jak się okazało, stanowiło idealny wytrych w walce wyborczej już na etapie tworzenia list kandydatów. Działalność Żydowskich Gmin Wyznaniowych, mająca niezwykle istotny wpływ na całokształt życia społeczności żydowskiej, sprawiała, że interesowali się nią wszyscy Żydzi, nawet ci obojętni religijnie. Nie inaczej było w samym Radomiu. Niestety, spory i walka o władzę w radomskiej Gminie trwająca całe 20-lecie stała się znana w całej Polsce i była przyczyną wstydu dla sporej części żydowskiej społeczności Radomia. „Zawsze będą pracował dla Żydów, ale nigdy z Żydami” - takie zdanie swojego ojca, społecznika, radnego miejskiego oddające atmosferę skłócenia w mieście, cytuje Ben Zion-Gold w książce o Radomiu z 2011 r.
Swary zaczęły się jeszcze w 1914 r. Wtedy to w wyborach na rabina walczyli dwaj kandydaci: pochodzący z Zawiercia Chaim Landau oraz młody radomianin Chil Kestenberg. Wygrał wprawdzie ten pierwszy, ale Kestenberg zabiegał o poparcie u władz rosyjskich, i to on ostatecznie został mianowany. Kestenberga na stanowisku utwierdził także w 1916 r. okupant austriacki. W tym czasie w skład rabinatu weszło jeszcze trzech podrabinów: Mendel Kestenberg, Aron Milman i Mendel Weingort. Po odzyskaniu niepodległości pierwsze wybory do radomskiej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej odbyły się w czerwcu 1924 r. Wygrali je ortodoksi, zdobywając dziesięć mandatów, drugą pozycję - z dziewięcioma mandatami - uzyskali syjoniści, a trzecie folkiści* z trzema mandatami. Układ ten niósł ze sobą liczne konflikty i spory, czego konsekwencją była interwencja ministerstwa, rozwiązanie Gminy i wprowadzenie zarządu tymczasowego. W jego skład weszli: Mendel Horowicz, Icek Majer Leslau, Mojżesz Rubinsztajn i Henryk Stiller - w większości zamożni przemysłowcy i stronnicy Chila Kestenberga, który dzięki temu zachował stanowisko rabina. Kolejne wybory (1927 r.) przyniosły zdecydowane zwycięstwo syjonistów, prowadzącym zaciętą walkę z ortodoksami Kestenberga. Na czele Rady ŻGW stanął Jechiel Frenkiel, a funkcję rabina powierzono Szmulowi Tajtelbaumowi. Był on jednak osobą mało zorientowaną w swych obowiązkach i przepisach, słabo znał język polski i de facto stał się narzędziem w rękach syjonistów w walce politycznej o dominację wśród Żydów radomskich. Także ta Rada nie przetrwała pełnej kadencji i w lutym 1930 r., decyzją starosty (pod zarzutem nieefektywności gospodarczej i podejrzenia o malwersacje finansowe oraz fałszerstwa weksli), została rozwiązana. Szeroko zakrojona interwencja Jechiela Frenkla (sięgająca Sejmu RP) spowodowała uchylenie decyzji starosty. Ostatecznie jednak starosta postawił na swoim i powołał zarząd tymczasowy. W jego składzie znalazło się sześciu ortodoksów (Lejbuś Frydman, Rachmil Gutman, Mordka Zelcer, Berek Wajnacht, Icek Dawid Zylberberg, Chaim Tennenbaum), czterech syjonistów (Beniamin Nachman, Michel Najman, Berek Garfinkiel, Moszek Wajntraub) oraz bezpartyjny Lejbuś Mendel Zylberberg. Odzyskanie przewagi przez sprzyjających Chilowi Kestenbergowi ortodoksów spowodowało podjęcie zakrojonych na szeroką skalę starań o zdjęcie z urzędu rabina Tajtelbauma. W początkach lutego 1931 r. do Radomia przybyła komisja rozjemcza, złożona z najzacniejszych polskich rabinów. Po trzydniowych badaniach wydała ona oświadczenie głoszące, że „stanowisko Naczelnego Rabina m. Radomia należy się wyłącznie i bezsprzecznie Czcigodnemu Rabinowi Chilowi Kestenbergowi”. Była to jednak tylko niewiążąca władze państwowe opinia. Tajtelbaum pozostał na swym stanowisku.
Kolejne wybory do radomskiej ŻGW miały miejsce w 1931 r. Ortodoksi Kestenberga wykorzystywali wszelkie możliwe sposoby, aby je wygrać, włącznie z nadużywaniem i nadinterpretacją niejasnych przepisów prawa wyborczego. Mimo tego przegrali z połączonymi siłami syjonistów. Ponadto ci ostatni skutecznie zaskarżyli do sądu nadużycia ortodoksów, skutkiem czego wybory unieważniono. Trwająca cały następny rok negatywna kampania, polegająca na wzajemnych oskarżeniach i oczernianiu się, przyniosła tym razem (w wyborach z 1932 r.) wyraźną wygraną ortodoksów (12 mandatów, podczas gdy syjoniści zaledwie 6). Na czele zarządu Gminy stanął Eliasz Tanenbaum. (Taki układ władz pozwolił Kestenbergowi ponownie zasiąść na stanowisku głównego rabina Radomia. Stanowisko to pomimo protestów syjonistów potwierdzone zostało ostatecznie pozytywnym wyrokiem Najwyższego Trybunału Administracyjnego z 1938 r., dzięki czemu Kestenberg sprawował je do wybuchu wojny). Niestety także ta władza dopuściła się nadużyć finansowych, w rezultacie czego w 1935 r. starosta radomski ustanowił kolejny już zarząd tymczasowy, na którego czele stanął przemysłowiec Abram Mordka Den.
W wyborach 1936 r. po raz pierwszy wystartował Bund**. Ugrupowanie to, w koalicji z syjonistami, uzyskało najlepszy wynik, zdecydowanie dystansując mniejsze kluby i partie. Ortodoksi z drobnymi ugrupowaniami stworzyli jednak w Radzie szeroką „koalicję antysocjalistyczną” i doprowadzili do wyboru na przewodniczącego Rady Abrama Mojżesza Rubinsztajna. Dobry wynik ortodoksów po raz kolejny spowodował falę podejrzeń o sfałszowanie przez nich wyników wyborów (mieli większość w komisji wyborczej). Wybranej w ten sposób władzy także nie było dane długo spełniać swego urzędu. Już po kilkunastu miesiącach starosta powołał czwarty w okresie międzywojennym zarząd komisaryczny. W maju 1938 r. odbyły się ostatnie przed wojną wybory do radomskiej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Po raz kolejny, dzięki pragmatycznemu programowi i skutecznej kampanii, zwycięsko wyszli z nich syjoniści. Układ sił w Radzie był jednak cały czas mocno rozproszony i nie udało się wyłonić prezesa zarządu (identyczną liczbę głosów otrzymali Jojne Zylberberg i Abram Sztajnowicz). W wyniku niemożności powołania stałego zarządu, kolejnych protestów i interwencji starosty, tymczasowy zarząd Gminy kierował nią aż do wkroczenia Niemców do miasta.
Wszystkie opisane wyżej perturbacje musiały odcisnąć swe piętno na sytuacji finansowej i gospodarce radomskiej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Przepisy prawa gwarantowały Gminom osiąganie dochodów z trzech podstawowych źródeł: obowiązkowej składki gminnej, opłaty cmentarnej oraz opłaty z tytułu uboju rytualnego. Z zachowanych źródeł wiadomo, że radomska Gmina (podobnie jak wiele innych w tamtym czasie) borykała się z kłopotami finansowymi, wynikającymi przede wszystkim z zaległości w opłacaniu składki gminnej. Tymczasem zgromadzone środki musiały wystarczyć na pokrycie licznych wydatków, wśród których dużą część stanowiły koszty administracyjne. Gmina wypłacała pensje rabinowi i dwóm podrabinom, kantorowi, rzezakom i innym pracownikom biurowym***. Ponadto Gmina ze swego budżetu subsydiowała także instytucje i organizacje społeczno-charytatywne, do których należały m.in.: Dom Starców i Kalek Wyznania Mojżeszowego, szpital przy ul. Limanowskiego, „Ezra”, czy np. Gemilat Chesed, Chewera Kadysza Wechejset sul Emes, Talmud Tora, Linas Hacedek, Szomraj Szabas Hasad.*****
W czasie okupacji, gdy każdy dzień był dla Żydów walką o życie, zapomniano o dawnych sporach. Podczas likwidacji dużego getta, 16 sierpnia 1942 r., zginął rabin Kestenberg. „Jeśli kiedykolwiek był winny jakiegokolwiek nagannego postępowania, tego dnia całkowicie zrehabilitował się, rzucając z gołymi pięściami na niemieckiego żołnierza, który zabił właśnie dziecko. Rabin Kestenberg zmarł śmiercią męczennika. Ci, którzy byli świadkami zajścia, będą zawsze pamiętali rabina Kestenberga nie jako kontrowersyjną postać walcząca o rabinat, ale jako odważnego mężczyznę, jako patriarchę, który oddał życie w walce o godność swego ludu” - czytamy w Księdze Pamiątkowej Żydów Radomskich.
Kamienica z ul. Żeromskiego 9, mieszcząc siedzibę Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, przez cały okres międzywojenny stanowiła swoiste centrum życia politycznego żydowskiego Radomia.
Sama kamienica przy obecnej ul. Żeromskiego wzniesiona została w pierwszej połowie XIX w., w duchu klasycyzmu. Na kompleks zabudowań, oprócz domu frontowego, składały się także biegnące równolegle oficyny. Ducha tego miejsca i klimat styku kultur polskiej i żydowskiej oddaje w jakimś sensie lista lokatorów, jacy obok Żydowskiej Gminy Wyznaniowej funkcjonowali pod tym adresem w latach międzywojennych. A byli to: Majer Ajzyk Sznajderman - krawiec ubrań dziecięcych, biuro próśb „Ekspres i Rekurs”, zakład mechaniczny „Maszynotyp”, konfekcja Arona Landara, Kasa Kredytowa dla Kupców i Rzemieślników sp. z o.o., zakład fryzjerski Józefa Słupka, sklep galanteryjny M. Rzelechnickiej, sklep galanteryjny Arona Goldberga, drukarnia „Rekord”, manufaktura Abrama Fuksa, zakład grawerski W. Freja, zakład radiotechniczny Stefana Wałowicza, zakład wikliniarski Henryka Zioło, sprzedaż i pracownia obuwia firmy Goldberg Spadkobiercy, sklep obuwniczy Sary Kosoj, skład maszyn Łai Goldsztajn, zakład blacharski Benjamina Hochmana, zakład krawiecki Chaima Kormana, gabinet dentystyczny Stanisława Ogórkowskiego, gabinet felczerski Stanisława Cymermana.
Bibliografia:
S. Piątkowski, Żydowska gmina wyznaniowa w Radomiu w latach 1918-1939, Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, 2009, z. 4; Tenże, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918-1950, Warszawa 2006; K. Urbański, Gminy Żydowskie duże w województwie kieleckim, Kielce 2003; Tenże, Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939, Kielce 2007; Ben-Zion Gold, Cisza przed burzą. Życie polskich Żydów przed Holokaustem, Kraków-Budapeszt 2011, Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności żydowskiej w Polsce”, Radom 2017.
Przypisy:
*ortodoksi - w II RP istniało kilka żydowskich partii konserwatywno-religijnych, ale najważniejszą była Agudas Israel (Związek Izraela), zwana Agudą. Uznawała ona, że życie w diasporze to tylko moment przejściowy, bo kiedy nadejdzie Mesjasz, poprowadzi On wszystkich Żydów do Izraela. Aguda kładła nacisk na przestrzeganie zasad religijnych i nieprzeciwstawianie się władzy państwowej. Aguda miała najwięcej zwolenników wśród najuboższych warstw i chasydów. Zdecydowanie zwalczała socjalistów i komunistów, jako występujących przeciw religii;
syjoniści - zwolennicy stworzenia państwa żydowskiego na terenach ówczesnej Palestyny. W II RP najsilniejszą partią syjonistyczną była Histadrut ha Cyjon be Polonijna (Organizacja Syjonistyczna w Polsce). Syjoniści Histadrutu realizowali program Wszechświatowej Organizacji Syjonistycznej i oprócz stworzenia państwa Izrael postulowali uznanie języka hebrajskiego za narodowy. Syjoniści uważali za szkodliwe działania partii lewicowych, jako niedążących do budowy własnego państwa;
folkiści - przedstawiciele nurtu głoszącego, że Żydzi w diasporach powinni być traktowani jako mniejszości narodowe. Jednocześnie postulowali nadanie kulturze żydowskiej świeckiego charakteru i uznanie jidysz za język narodowy oraz przekształcenie gmin wyznaniowych w lokalny samorząd żydowski. W II RP idee te realizowała Folks - Partia in Poljen (Żydowska Partia Ludowa w Polsce). W Radomiu partia raczej nie działała formalnie, ale idee jej realizowali Żydzi skupieni wokół Żydowskiego Klubu Rzemieślniczego.
** Bund - Algemeiner Jidiszer Arbiter Bund in Poljen (Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund w Polsce). Bund zgłaszał lewicowe hasła - ponadnarodowe zjednoczenie, walka z kapitalizmem, przejęcie władzy przez robotników, poszanowanie praw mniejszości. W II RP w Radomiu Bund miał zawsze reprezentantów w Radzie Miejskiej i współpracował tam z PPS.
*** kantor - prowadzący śpiewane modlitwy w synagodze, domu modlitwy;
rzezak - osoba dokonująca rytualnego uboju. Zgodnie z zasadami religijnymi rzezak przecina zwierzętom przełyk i arterie jednym cięciem noża, odmawiając przy tym stosowną modlitwę. Zwierzęta zabite inaczej nie mogły być spożywane przez wierzących Żydów. Rzezakiem, czyli szojchetą, mógł być tylko dorosły Żyd, uczony w Talmudzie, znany z pobożności. Uprawnienia, po odbyciu praktyki i zdaniu egzaminów, nadawał rabin.
**** O Domu Starców i Kalek Wyznania Mojżeszowego, szpitalu przy ul. Limanowskiego i „Ezrze” piszemy w osobnych artykułach Szlaku. Talmud Tora - szkoły religijne.
Gemilat Chesed - kasa tanich niskooprocentowanych lub bezprocentowych pożyczek dla drobnych kupców i rzemieślników. Organizacje istniały na terenach polskich od 1905 r. Członkowie AKS płacili niewielkie comiesięczne składki, działalność wspierali też lokalni filantropi i Gminy. W 1938 r. w Polsce było zarejestrowanych aż 999 takich kas. W 1927 r. radomski Gemilat Chesed zrzeszał 242 członków i miał 1310 korzystających z pożyczek. W 1939 r. w skład zarządu kasy wchodzili: Jakub Diament, Henoch Wajntrub, Aron Frydland, Majer Herc, Chaim Korman, Mojżesz Berger, Szmul-Chaim Berkowicz.
Chewera Kadysza Wechejset sul Emes - Towarzystwo Dobroczynności Ostatecznej. Organizacja o religijnym charakterze, której członkowie asystowali przy ceremoniach pogrzebowych. Zarząd Towarzystwa w 1935 r. tworzyli: Icek Bialski, Michel Fiszman, Mordka Rychtman, Zelik Goldfarb, Wolf Ajdelsztajn.
Szomraj Szabas Hasad - Przestrzeganie Szabasu i Głównych Zasad Religii. Organizacja działała w wielu Gminach w Polsce, w Radomiu do 1928 r. Członkowie Szomraj propagowali zasady religii mojżeszowej, kładąc szczególny nacisk na przestrzeganiu szabasu. Po mieście krążyły specjalne patrole organizacji, sprawdzając czy podczas święta wszystkie sklepy i firmy żydowskie są zamknięte. W 1929 r. radomski Szomraj miał blisko 100 członków, a pracami kierowali: Rachmil Gutman, Chil Tanenbaum, Aron Wajnacht, Motek Zelcer.
Linas Hacedek - Pomoc Lekarska. Towarzystwo w Radomiu powstało w 1910 r., zawiesiło działalność na czas I wojny światowej, reaktywowane w 1926 r. Celem Linas była pomoc chorym poprzez dyżury przy nich w domach, szpitalu, dostarczanie im - w porozumieniu z lekarzami - lekarstw, pomocy żywnościowej w domach chorych, miało też ambulatorium lekarskie. Linas Hacedek mieściło się przy ul. Rwańskiej 1. W 1929 r. Towarzystwo liczyło ok. 600 członków, na czele których stali: Motel Ejzman, Icek Bialski, Hersz Ela Goldblum, Szlama Cytryn, Marcus Landau i doktorzy: Wolf Cung, Ignacy Lewi. W końcu lat 30. działalność Linas Hacedek osłabła, składki opłacało nie więcej niż 100 osób.
Opisy pełne do zdjęć:
1 – Widok obecny na kamienicę przy ul. Żeromskiego 9, fot. Paweł Puton
2 – Ulica. Żeromskiego na pocztówce z lat 30. XX w, budynek Gminy – trzeci z prawej
3-8 - Religijni Żydzi Radomscy, za „Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności żydowskiej w Polsce”, Radom 2017
9 – Żydzi na Rynku, na uroczystościach pogrzebowych rabina Eliezera Elimelcha Rokach, dwudziestolecie międzywojenne, za „Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności żydowskiej w Polsce”, Radom 2017
10 - Religijni Żydzi Radomia, dwudziestolecie międzywojenne, Narodowe Archiwum Cyfrowe
11 – Pieczęć Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Radomiu, dwudziestolecie międzywojenne
