Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci zaczęli tworzyć dla ludności pochodzenia żydowskiego zamknięte dzielnice, tzw. getta. Miały one służyć ograniczeniu praw, koncentracji, eksploatacji i eksterminacji ludności pochodzenia żydowskiego.
3 kwietnia 1941 r. starosta radomski Hans Kujath wydał rozporządzenie o utworzeniu zamkniętych dzielnic mieszkaniowych w Radomiu. Getto radomskie było jednym z największych skupisk ludności żydowskiej, sięgającym 33 tys. osób. W nomenklaturze niemieckiej nazywane było „gettem złożonym”, tzn. składającym się z dwóch dzielnic żydowskich położonych w różnych częściach miasta. Jedna z nich objęła tradycyjną dzielnicę żydowską (ulicę Wałową wraz z przylegającymi do niej ulicami), natomiast drugie getto utworzono na Glinicach. Utworzenie w Radomiu dwóch gett spowodowane było przede wszystkim układem przestrzennym miasta oraz dużą liczbą osób narodowości żydowskiej. Polaków, którzy zamieszkiwali obszar getta, przesiedlano do innych dzielnic Radomia.
Getto na Glinicach, czyli tzw. „małe getto”, znajdowało się na jednym z najbiedniejszych obszarów Radomia. W większości zabudowane były drewnianymi domkami i pamiętającymi okres zaborów budynkami murowanymi. Obejmowało ulice: Graniczną, Błotnią, Wrześniowskiego, Kośną, Kwiatkowskiego, Białą, Pustą, Placową, Konopnickiej, Niemcewicza, Inwalidów Wojennych, Złotą Klinową, Prostą, Dąbrowskiego, Lubońskiego. Getto to charakteryzowało się w niektórych miejscach bardzo luźną zabudową, prawdopodobnie dlatego na niektórych odcinkach jego granicy wybudowano zasieki z drutu kolczastego, mające uniemożliwić przechodzenie Żydów do dzielnicy aryjskiej. Duża gęstość zaludnienia, złe warunki sanitarne, brak lekarstw i bardzo niskie racje żywnościowe były przyczyną dużej śmiertelności ludności zamieszkującej getto. Wewnątrz gett społeczność żydowska była stale terroryzowana aresztowaniami, zsyłkami do obozów koncentracyjnych i morderstwami.
W styczniu 1942 roku, na konferencji w Berlinie szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy - Reihard Heydrich przedstawił plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, czyli fizycznej likwidacji 11 milionów Żydów zamieszkujących Europę. Akcję zaszyfrowano pod kryptonimem „Reinhard”.
Akcję „Reinhard” w Radomiu rozpoczęto od likwidacji „małego getta” na Glinicach. 4 sierpnia 1942 roku w godzinach wieczornych do getta na Glinicach przybyła grupa polskich pracowników elektrowni miejskiej. Zaczęli montować pod nadzorem Niemców sieć wojskowych reflektorów o bardzo dużej mocy. Następnie do granic getta zaczęły podjeżdżać ciężarówki. Wysiedlenie getta odbyło się w makabrycznych okolicznościach. Za bramą getta na Niemców oczekiwali policjanci żydowscy, którzy otrzymali polecenie natychmiastowego wypędzenia wszystkich mieszkańców z domu na plac zbiorczy. Bijąc i strzelając w bezbronny tłum, gestapowcy dokonywali selekcji. Najpierw oddzielili ludzi starych, chorych i małe dzieci w liczbie ok. 500 - 600 osób, których od razu zastrzelono. Następnie wybrano ok. 800 zdrowych, młodych mężczyzn i 19 kobiet, wydano im karty pracy i przeprowadzono do „dużego getta”. W tym czasie inni funkcjonariusze „grupy wysiedleńczej” przeszukiwali domy, mordując tych, którzy nie wyszli na plac.
Nad ranem ok. 8 tys. Żydów popędzono na bocznicę kolejową fabryki obuwia „Bata” (potem „Radoskór”). Okazało się, że Niemcy przygotowali za dużo wagonów. Transport postanowili więc uzupełnić dwoma tysiącami Żydów z dużego getta. W sumie tego dnia do obozu zagłady w Treblince odjechało z Radomia 10 tys. osób.
Bibliografia:
S. Piątkowski, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918 - 1950, Warszawa 2006; J. Franecki, Zagłada Żydów radomskich w czasie II wojny światowej, „Radomir. Kwartalnik Turystyczno - Krajoznawczy Zarządu Wojewódzkiego PTTK - Radom, Radom 1987.
Pełny opis zdjęć:
1 i 2 Fragmenty starych budynków na terenie, gdzie podczas okupacji niemieckiej istniało tzw. małe getto, fot. P. Puton
3 - Decyzja o utworzeniu getta, Archiwum Państwowe w Radomiu
4 - Getto, za „Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności żydowskiej w Polsce”, Radom 2017
